بلوچی زبان ءِ مستریں اَڑ آئی ءِ یکزریں سیاھگ ءَ نویسگ نہ بوگ نہ اِنت بلکیں بلوچی بنرھبند ءِ گیش ءُ گیوار نہ بوگ اِنت ۔ زبانے کہ چَہ گپ ءَ نبشتاری جوڑ بیت آ رُشت ءُ ردوم کنت ۔ نبشتار ءَ پہ مردمانی سرپدی ءَ لھتیں راہ ءُ راھبند پکار بنت ۔ بلوچانی بے واک بوگ ءِ سبب اِنت کہ بلوچی زبان ءِ بنرھبندانی سر ءَ کار کنوکیں مردم نیست چندیں لچہ گوش ءُ نوشتہ کار ھست کہ آ برے برے زبان ءِ سر ءَ ھم ھیال در انگازی کن اَنت بلے چَہ ایشاں کس مھکمی اے ھبر ءَ گوشت نہ کنت کہ آ زبان ءِ بنرھبنداں سرپد ءُ آژناک اِنت ۔
بام ھال ءِ سنگتانی شور ءَ پد کہ باید پہ بام ھال ءِ وانوک ءُ نوشتہ کاراں پہ نوشتاری زبان ءِ سرپدی ءَ کسانیں نوشتانکے بام ھال ءَ پہ مدامی ھمگرنچ بہ بیت ،پمیشکا لھتیں ڈلگتریں راھبند چَہ وتی پیشیگیں نوشتانکاں زرتگ ءُ یکجا کرتگ اَنت ۔ دیمتر ءَ جھد کن آں کہ چد ءُ آسان تریں وڑ ءُ پیمے ءَ پہ ھما وانوکاں کہ عربی سیاھگ ءَ سر در کار اَنت چندیں گالرد بہ نویس آں ۔
نوشتہ کار
بام ھال ءِ اھوالکار گوں با م ھال ءِ ھمگرنچے ءَ ابید بلوچی زبان ءَ ھم سیادی داراَنت۔ سیاھگ ءِ درگت ءَ ھرکسی وتی جتائیں ھیالے ھم بوت کنت بلے اد ءَ باید وتا پابند بہ کن اَنت ءُ ادارہ ءِ راھبند ءِ سر ءَ ھمے یکزریں سیاھگ ءَ نویسگ ءِ جھد بہ کن اَنت ۔ گچینی دوچشمی '' ھ ، چَہ ءُ پہ ، ئے ، اَنت اِنت ، آں ، اِیں ، یے ءُ گوش ، کرت '' رنگیں گالانی '' گش ءُ کت '' رنگ ءَ گونڈ نویسگ ءِ بدل ءَ سرجم بہ نویس اَنت ۔
تپورگال :
آں ۔ ئے۔ اِیں ۔ اِت ۔اِیت ۔ اِنت ۔اَنت : مدام ھمے وڑ ءُ چہ دگہ گالاں گستا نویسگ بنت۔ایشانی گوں دگہ گالاں یکجا نویسگ رداِنت ۔
جھل ءِ درور انوگیں (حال ) ءِ نوبت ئیگ (زمانہ ) اَنت ابید چہ ”اِیت “ءَکہ باندات ءِنوبت ءَکارمرد بیت ۔انوگیں نوبت ءَ” اِیت “ ءِ بدل ءَ یکے ءِ ” اِنت “ کارمرد بیت ۔ انچو ش کہ : آروگ ءَاِنت ۔
* آں : پہ ”من “ ءَ کار مرد بیت ۔
درور : من روگ ءَآں ۔
رد: من روگاں ۔ من روگ ءَ اُوں۔ من روگاوں
* ءَ: پہ ” تو“ ءَ کار مرد بیت ۔
درور: تو روگ ءَ ئے۔
رد: توروگائے ۔ توروگ ءِ
*اِت : پہ ” شما “ کارمرد بیت ۔
درور: شما روگ ءَ اِت ۔
رد:اِت ءِ دور دیگ رد اِنت ۔انچوش کہ ”چار ِت “۔
'' شما روگ ءَ ئے '' نویسگ ھم رَد اِنت پرچا کہ '' ئے '' پہ یکے بزاں پہ '' تو '' کارمرد بیت۔
*اِیت : پہ ” آ “ ءَ کارمرد بیت ۔
درور: آتچ اِیت ۔
رد :تچیت ۔ تچی
*اِنت : پہ ”یک “(واحد ) ءَ کارمرد بیت ۔
درور:آرو گ ءَاِنت۔
رد:” ا “ءِ زیر ءِ دوردیگ رَد اِنت چوش ” اِنت “ ءُ ” اَنت “مانگیش اَنت ۔ جھل ءِدرور ءَ بہ چار کہ یوک یک زبرے گپ ءِ بزانت ءَ بدل ءُ یک ءُ باز ءِ تپاوت ءَ گشینگ ءَ اِنت۔
'' آ روگایں '' نویسگ ھم رَد اِنت ۔
*اَنت : پہ ” باز “ ءَ کارمرد بیت ۔
درور: آروگ ءَ اَنت ۔
رَد : گوں دگہ گالاں ھوار گیجگ رد اِنت چوش کہ : کشنت ( کش اَنت )
'' آ روگایاں ۔ آ روگاں ۔ آ روگ ءَ آں '' نویسگ رَد اَنت ۔
سیاھگی گیش ءُ گیوار ءِ سبب :
انگریز ی ‘ھندی ءُدگہ مزنیں زباناں برزءَ داتگیں توامیں تپورگال کہ وت جتائیں بزانت ءِ واھند اَنت گوں دگہ گالاں گستا نویسگ بنت ۔ چوش کہ درور دیگ بوتگ ایشانی ھوار گیجگ جوانیں راھبند ے نہ اِنت ۔اے یک انچیں راھبندے کہ کسے اردو ءِ ”میں ہوں “یا ”و ہ ہے “رنگیں گپاں چوش ھوار بہ کنت ”مینھوں ۔وہھے۔“اے ھبر اد ءَ دلگو شکرز اِنت کہ انچوش مئے زبان مروچی وتی بنکی سیاھگی جیڑھاں گیشینان اِنت۔اُردو ءُ دگہ زباناں ھم ھمے پیم وتی جیڑہ گیشینان کرتگ اَنت ءُ روچ مروچی آھانی گور ءَھم لھتیں انچیں سیاھگی جیڑہ ھست اَنت کہ گیشینگ بوگ ءَاَنت ۔ انچوش کہ من اردوءِ درور داتگ بندات ءَآئی ءِ بازیں گالانی سیاھگ مروچیگیں وڑ ءَ نہ بوتگ اَنت ” ہے “ چوش ”ہی “دروشم ءُ ءَ ” تو“چوش ”توں “ گونگ ءَ ھم باریگے ءَ نویسگ بوتگ اَنت ۔ فردوسی ءُ شیخ سعد ی ءِ نکان مروچی مارا ماں ھما سیاھگ ءَ دست کپ اَنت پیش ءَ چوش نہ بوتگ اَنت یا شاہ لطیف بھٹائی ءِ” شاہ جورسالو “ وتی کوھنیں سیاھگءَ مروچیگیں رنگ ءَ واناک نہ اِنت ۔ ھاں! آھانی دیمروی ءُ ردوم ءِیک سببے بوتگ آھاں شر تریں راہ ءُ راھبندانی شوھازیلہ نہ داتگ ۔
لھتیں دگہ شون :
٭اں : اے پہ بازکنگ ءَ کارمرد بیت ۔ چوش کہ : چماں ‘ شپاں ‘ گوشاں ۔ پمیشکا ایشی ءِ” آں “ءِ بدل ءَ کارمرد اَڑین اِیت ۔” چماں “ ءُ ”چم آں“ ءِ بزانت دگہ دگراَنت ”چماں “ بزاں کہ با زچم ءُ ”چم آں “بزاں کہ منی چم ۔
*ئیں : اے پہ ھما گالانی سپت نام (اسم صفت ) جوڑ کنگ ءَ کارمرد بیت کہ گڈی آب اِش ” الف ،و ءُ ی “اَنت ۔ انچوش کہ : رنگی ئیں گد ۔ د رائیں مردم ۔ وشبوئیں پل۔
٭یں : پہ ھما گالانی سپت نام جوڑ کنگ ءَ کارمرد بیت کہ گڈی آب اِش ” الف ،وءُ ی “ نہ اَنت۔ چوش کہ : سیاھیں ، اسپیتیں‘ بزگیں ، بزیں ۔
٭نہ ۔ بہ ۔ مہ ۔ : اے ھر سئیں گال وتی جتائیں بزانت دار اَنت اے اگہ گوں گالے ءَھوار بنت آئی ءِ بندری بزانت ءَ ھچ نہ مٹین اَنت البت گپ ءِ بزانت ءَ بدل کن اَنت ۔ ایشانی تہ ءَ ” نہ ۔ مہ “مکن گال اَنت ءُ ” بہ “ پرمانگال ( حکمیہ )اِنت ۔ایشانی گوں دگہ گالاں ھوار نہ کنگ ءِ نیمو ن ھمیش اِنت کہ گالانی بندری دروشم مہ پرش اِیت ۔انچوش کہ ”مہ ور ۔ بہ ور ۔ نہ ور آں “رنگیں گال اگہ چوش نویسگ بہ بنت ” مور۔ بور ۔ نور آں “ ناواناک بنت ۔
٭گالبند(ترکیب ) :
ھما گال کہ گوں دو گالانی ھوار کنگ ءَ جوڑ بنت ءُ دگہ بزانتے درا کن اَنت گالبند یا ترکیب گوشگ بنت ۔ گالبندانی ھر دوگال اگاں ماں سیاھگ یاکہ نویسگ ( کمپوزنگ ) ءَ بے براہ نہ بنت ھوار نویسگ اِش جوانتر اِنت داں کہ زانگ بہ بیت کہ یکیں گال اَنت ۔ لھتیں گال کہ میان ءَ اِش انچیں ” آب “ اَنت گوں دگہ گالاں ھوار نہ بنت گستا نویسگ اِش شر تر اِنت ۔ چوش کہ ”پلہ مرزی ۔ کریچ اگریچ “۔ گیشتر یں گالبند ھوار نویسگ بنت ۔چوش کہ : آپبند ، راھبند ، سُرمگدان ، نترس ۔
٭دیم ۔ پشت : ما اے ھبر ءِ ھچ منوک نہ اِیں کہ”دیم ءُ پشت “ءِ گال ھردے پہ انسانی بالادے ءِ بھرے ءِ ھساب ءَ کارمرد بنت گوں ” ءَ “ ءَ گستا نویسگ بہ بنت ءُھردے پہ نیمگ (ڈائریکشن) ءَ کارمرد بہ بنت گڑا گوں ” الف “ ءَ ھوار کنگ ءُ ” دیما ءُ پشتا “نویسگ بہ بنت پرچا کہ ھردوگپانی بزانت یکین اِنت ۔اگاں کسے گوش اِیت کہ ”دیم ءَ برو“مراد ئِےھمیش اِنت کہ وتی دیم ءِ تچکی ءَ برو یا پشت ءِ نیمگ ءَ ۔
بدل زرتگیں گال :
ھما بدل زرتگیں گال کہ بلوچی ءَ آھانی بدل ھست اَنت بلے پد ءَ ھم لھتیں نوشتہ کار ”عربی “ گال کارمرد کنت کہ آھانی تہ ءَ لھتیں ”آب “ ماں بلوچی ءَ نیست اِنت ۔ باید عربی رنگ ءَ نویسگ بہ بنت ۔چوش کہ ” مصیبت ‘محبت “۔
٭خ ۔ ح ۔ ھ : ما اے ھبر ءِ سر ءَ ھم تپاک نہ کرتگ کہ ھما گال کہ ”ماں “ پارسی ءَ گوں ” خ “ ءَ نویسگ بنت ۔ بلوچی ءَ ”خ “ءِ بدل ءَ ”ح “ نویسگ بہ بیت ۔ مئے ھیال اِنت کہ اے رنگیں گال باید انچوش کہ ماں بلوچی سیاھگ ءَ رواج گیپتگ اِش گوں ”ھ “ ءَ نویسگ بہ بنت۔ چوش کہ : ھیال ۔ ھبر۔ھدا۔
٭ہ ۔ ھ : ” ھ “ ءُ ” ہ “ ءِ توار ءِ تہ ءَ یک تپاوتے ھست بلے ماں بلوچی ءَ ” ہہ “ ءِ توار کشگ نہ بیت بلکیں ھمے گمان اِنت کہ رند تر ءَ چہ پارسی گالوار ءَ اسر مند بوگ ءِ سبب ءَ اے گالوار جاگہ جاگھے بدل بوتگ چوش کہ : ”پھلوان ‘ ‘ مروچاں ”پہلوان “ ( پئے۔ھل ۔وان ) گوشگ بوگ ءَ اِنت۔ بلےبندری ء ُ تچکیں توار ئِے ” پاھلوان “ گونگ اِنت ۔ھمے پیم پارسی زبان ءِ تہ ءَ ” ہ “ گڈی آب ھم بہ بیت توارے ھمیش اِنت چوش کہ ” توجہ “ ءَ” توجے “ گونگ ءَ وان اَنت ۔ پمیشکا ما گو ں سید ءِ گپ ءَ تپاک کن کرتگ کہ باید ”ہ “اگاں بندات ءُ میان ءَ کارمرد بیت باید گوں ”ھ “ ءَ نویسگ بہ بیت کہ بلوچی سیاھگ ءِ یک جوانیں گوناپے ھم گیشین اِیت چوش کہ دگاں زبانانی ھست اَنت کہ بلوچی ءِ رنگ ءَ ماں ھمے عربی آبانی تہ ءَ نویسگ بوگ ءَاَنت بلےگوں وتی نویسگ ءِراھبند ءَچہ دگرا ں گستائی ھم کن اَنت ۔
واجہ سید ھاشمی ءَ گوشتگ :
” ھ : اگاں یک گالے ءِ بنگیج یا کہ میانجی ءَ ھرجاگھے کہ بئیت (گڈسر ءَ مہ بیت بس ) ما ایشی ءَ باید اِنت کہ ”ھ “ بہ نبیس اِیں کہ ھررنگ ءَ چَہ ”ہد “ ءَ براھدار تر ءُ واناک تر اِنت ۔ ماچوش نبیس اِیں :ھرکس ۔ ھمپان ۔ ھشت ۔ مھار ۔ شوھاز ۔ شیھک ۔ راھدار ۔ شھباز۔“
'' چَہ '' ءِ کار مرد :
'' چَہ '' یک '' جارگالے '' کہ اُردو ءِ '' سے '' پارسی ءِ '' از '' ءُ انگریزی ءِ '' ءِ بزانت ءَ دنت ۔اے چوش اُردو ءِ '' سے '' ءَ چَہ نامگال ، نامرنگ گال یا نامبدل گال ءَ پد کارمرد نہ بیت بلکیں پارسی ءِ '' از '' ءِ پیم ءَ چَہ نامگال ءَ پیش کیت ۔ رودرتکی بلوچستان ءَ اُردو ءِ سرکاری ءُ واکمندیں زبان بوگ ءِ سبب ءَ بازیں ھنداں بلوچانی زبان تر اِتگ ءُ '' چَہ '' ، '' چِے '' جوڑ بوتگ پمیشکا '' چَہ تو ءُ چَہ من '' رنگیں گالاں '' ترا چے ، من ءَ چے '' گوش اَنت ۔ بلوچی نوشتہ کار ءُ گیشتر لچہ کار اے گال ءَ جوانی ءَ سرپد نہ بوگ ءِ سبب ءَ رد کارمرد کنگ ءَ اَنت ۔
پہ درور :
یک بیتی (شئری) بندے '' بہ گند ئے ماہ ءَ چَہ آ دیم رُژناھی نیست '' ۔ اے رِد ءُ بند ءَ '' چَہ '' گوں ماہ ءَ ھمگرنچ بوگ ءِ بدل ءَ '' آدیم '' ءَ ھوار اِنت ءُ گوں ھمے گال ءَ وتی بزانت ءَ کشگ ءَ اِنت ۔
'' چَہ آ دیم '' ، اے گالرد چوش وانگ بیت : '' بہ گند ئے ماہ ءَ ، چَہ آ دیم رژناھی نیست ''
کہ یک پرشتگیں گپے بیت ۔اے گالرد باید '' چَہ ماہ ءَ آدیم رژناھی نیست '' اِنت بوت اِنت ۔ ( پہ شئر ءِ سنگ کنگ ءَ زبان ءِ پروشگ ءِ کس ءَ اجازت نیست البت پہ زبان ءِ راھبند ءِ تچک کنگ ءَ اگاں شئرے پرش اِیت مزنیں ھبرے نہ اِنت)
'' پہ '' ءِ کارمرد :
کارمرد ءِ ھساب ءَ '' چَہ '' ءُ '' پہ '' یک ڈول ءَ کارمرد بنت ۔ بزاں '' پہ '' ھم چَہ '' نامگال ، نامرنگ گال ، یا نامبدل گال '' ءَ پیش کارمرد بیت ۔ چوش کہ '' پہ تو ءُ پہ من '' ۔
زانگ بہ بیت '' پہ تو من '' ءِ بزانت دگر اِنت بزاں '' تئی ھاتر ءَ من '' ءُ '' تو پہ من '' ءِ '' تو منی ھاتر ءَ '' چوش زانگ بوت کہ '' پہ '' چَہ نامگالاں پیش کارمرد بیت نہ کہ رند ۔ ایشی ءَ ھم گیشتر لچہ کار رَد کارمرد کنگ ءَ اَنت ۔
گونڈ گال :
دگہ زبانانی پیم ءَ بلوچی ءِھم لھتیں گال ماں چندے گالواراں ” گونڈ “ گوشگ بنت ۔ نبشتانکانی تہ ءَ گالانی گونڈ نویسگ روانہ اِنت بلے شاعری ءُ آزمانک ءِ تہ ءَ ھما جاگہ ءَ کہ کارست گپ جن اَنت گالانی گونڈ نویسگ روااِنت ۔ من سما کرتگ کہ اے رنگیں گونڈ گال ھم گوں دگہ لھتیں گالاں یکچار گ بو گ ءِ سبب ءَ اڑوک اَنت ۔ چوش کہ ” اَنت “ءِ گونڈ گال ” آں “ زور گ بوگ ءَ اِنت کہ ”من “ ءِ تپو ر گال اِنت ۔ ھمے پیم پہ ” اِنت “ ءَ ” اِیں ۔ ئیں “ وت پہ دگہ بزانتاں کار مرد بوگ ءَ اَنت ۔ پہ ایشانی گیش ءُ گیوار ءَ مئے گور ءَ سئے راہ اِت اَنت کہ انچوش نویسگ بوگ ءَ اَنت ھمے پیم نویسگ بہ بنت بزاں ایشانی پجارگ وانوکانی جند ءِ سر ءَ بہ بیت ۔ دومی راہ اِیش اَت کہ اے سر جم ءَ بنرھبند ءِھساب ءَ نویسگ بہ بنت ءُایشانی سر ءَ انچیں نشون بہ بیت کہ گونڈگال وانگ بہ بنت۔ چوش کہ :”اَنت“ ۔”آں “وانگ بہ بیت ۔ دگہ راھے ایش اَت کہ پہ ایشاں نوکیں سیاھگی پجار جوڑ کنگ بہ بیت ۔ ا ے سوج پمیشکا جوانتراِنت کہ مارا چہ بنرھبند ی جیڑھاں ھم گشین اِیت ۔ اگہ کسے ”آں “ نبیس اِیت زانگ دنت کہ ”من “یک کارے کنگ ءَاِنت ءُ”اَں ۔اَنت “ءِ گونڈگال اِنت ۔( گونڈگالانی نوسیگ ءِ زانگ پہ لچہ کار ءُ آزمانک نویساں المی اِنت اے درگت ءَ تاکبند مروارد ءَ لھتیں شون چاپ بوتگ کہ وانگ لوٹ اَنت ۔)
بام ھال ءِ سنگتانی شور ءَ پد کہ باید پہ بام ھال ءِ وانوک ءُ نوشتہ کاراں پہ نوشتاری زبان ءِ سرپدی ءَ کسانیں نوشتانکے بام ھال ءَ پہ مدامی ھمگرنچ بہ بیت ،پمیشکا لھتیں ڈلگتریں راھبند چَہ وتی پیشیگیں نوشتانکاں زرتگ ءُ یکجا کرتگ اَنت ۔ دیمتر ءَ جھد کن آں کہ چد ءُ آسان تریں وڑ ءُ پیمے ءَ پہ ھما وانوکاں کہ عربی سیاھگ ءَ سر در کار اَنت چندیں گالرد بہ نویس آں ۔
نوشتہ کار
بام ھال ءِ اھوالکار گوں با م ھال ءِ ھمگرنچے ءَ ابید بلوچی زبان ءَ ھم سیادی داراَنت۔ سیاھگ ءِ درگت ءَ ھرکسی وتی جتائیں ھیالے ھم بوت کنت بلے اد ءَ باید وتا پابند بہ کن اَنت ءُ ادارہ ءِ راھبند ءِ سر ءَ ھمے یکزریں سیاھگ ءَ نویسگ ءِ جھد بہ کن اَنت ۔ گچینی دوچشمی '' ھ ، چَہ ءُ پہ ، ئے ، اَنت اِنت ، آں ، اِیں ، یے ءُ گوش ، کرت '' رنگیں گالانی '' گش ءُ کت '' رنگ ءَ گونڈ نویسگ ءِ بدل ءَ سرجم بہ نویس اَنت ۔
تپورگال :
آں ۔ ئے۔ اِیں ۔ اِت ۔اِیت ۔ اِنت ۔اَنت : مدام ھمے وڑ ءُ چہ دگہ گالاں گستا نویسگ بنت۔ایشانی گوں دگہ گالاں یکجا نویسگ رداِنت ۔
جھل ءِ درور انوگیں (حال ) ءِ نوبت ئیگ (زمانہ ) اَنت ابید چہ ”اِیت “ءَکہ باندات ءِنوبت ءَکارمرد بیت ۔انوگیں نوبت ءَ” اِیت “ ءِ بدل ءَ یکے ءِ ” اِنت “ کارمرد بیت ۔ انچو ش کہ : آروگ ءَاِنت ۔
* آں : پہ ”من “ ءَ کار مرد بیت ۔
درور : من روگ ءَآں ۔
رد: من روگاں ۔ من روگ ءَ اُوں۔ من روگاوں
* ءَ: پہ ” تو“ ءَ کار مرد بیت ۔
درور: تو روگ ءَ ئے۔
رد: توروگائے ۔ توروگ ءِ
*اِت : پہ ” شما “ کارمرد بیت ۔
درور: شما روگ ءَ اِت ۔
رد:اِت ءِ دور دیگ رد اِنت ۔انچوش کہ ”چار ِت “۔
'' شما روگ ءَ ئے '' نویسگ ھم رَد اِنت پرچا کہ '' ئے '' پہ یکے بزاں پہ '' تو '' کارمرد بیت۔
*اِیت : پہ ” آ “ ءَ کارمرد بیت ۔
درور: آتچ اِیت ۔
رد :تچیت ۔ تچی
*اِنت : پہ ”یک “(واحد ) ءَ کارمرد بیت ۔
درور:آرو گ ءَاِنت۔
رد:” ا “ءِ زیر ءِ دوردیگ رَد اِنت چوش ” اِنت “ ءُ ” اَنت “مانگیش اَنت ۔ جھل ءِدرور ءَ بہ چار کہ یوک یک زبرے گپ ءِ بزانت ءَ بدل ءُ یک ءُ باز ءِ تپاوت ءَ گشینگ ءَ اِنت۔
'' آ روگایں '' نویسگ ھم رَد اِنت ۔
*اَنت : پہ ” باز “ ءَ کارمرد بیت ۔
درور: آروگ ءَ اَنت ۔
رَد : گوں دگہ گالاں ھوار گیجگ رد اِنت چوش کہ : کشنت ( کش اَنت )
'' آ روگایاں ۔ آ روگاں ۔ آ روگ ءَ آں '' نویسگ رَد اَنت ۔
سیاھگی گیش ءُ گیوار ءِ سبب :
انگریز ی ‘ھندی ءُدگہ مزنیں زباناں برزءَ داتگیں توامیں تپورگال کہ وت جتائیں بزانت ءِ واھند اَنت گوں دگہ گالاں گستا نویسگ بنت ۔ چوش کہ درور دیگ بوتگ ایشانی ھوار گیجگ جوانیں راھبند ے نہ اِنت ۔اے یک انچیں راھبندے کہ کسے اردو ءِ ”میں ہوں “یا ”و ہ ہے “رنگیں گپاں چوش ھوار بہ کنت ”مینھوں ۔وہھے۔“اے ھبر اد ءَ دلگو شکرز اِنت کہ انچوش مئے زبان مروچی وتی بنکی سیاھگی جیڑھاں گیشینان اِنت۔اُردو ءُ دگہ زباناں ھم ھمے پیم وتی جیڑہ گیشینان کرتگ اَنت ءُ روچ مروچی آھانی گور ءَھم لھتیں انچیں سیاھگی جیڑہ ھست اَنت کہ گیشینگ بوگ ءَاَنت ۔ انچوش کہ من اردوءِ درور داتگ بندات ءَآئی ءِ بازیں گالانی سیاھگ مروچیگیں وڑ ءَ نہ بوتگ اَنت ” ہے “ چوش ”ہی “دروشم ءُ ءَ ” تو“چوش ”توں “ گونگ ءَ ھم باریگے ءَ نویسگ بوتگ اَنت ۔ فردوسی ءُ شیخ سعد ی ءِ نکان مروچی مارا ماں ھما سیاھگ ءَ دست کپ اَنت پیش ءَ چوش نہ بوتگ اَنت یا شاہ لطیف بھٹائی ءِ” شاہ جورسالو “ وتی کوھنیں سیاھگءَ مروچیگیں رنگ ءَ واناک نہ اِنت ۔ ھاں! آھانی دیمروی ءُ ردوم ءِیک سببے بوتگ آھاں شر تریں راہ ءُ راھبندانی شوھازیلہ نہ داتگ ۔
لھتیں دگہ شون :
٭اں : اے پہ بازکنگ ءَ کارمرد بیت ۔ چوش کہ : چماں ‘ شپاں ‘ گوشاں ۔ پمیشکا ایشی ءِ” آں “ءِ بدل ءَ کارمرد اَڑین اِیت ۔” چماں “ ءُ ”چم آں“ ءِ بزانت دگہ دگراَنت ”چماں “ بزاں کہ با زچم ءُ ”چم آں “بزاں کہ منی چم ۔
*ئیں : اے پہ ھما گالانی سپت نام (اسم صفت ) جوڑ کنگ ءَ کارمرد بیت کہ گڈی آب اِش ” الف ،و ءُ ی “اَنت ۔ انچوش کہ : رنگی ئیں گد ۔ د رائیں مردم ۔ وشبوئیں پل۔
٭یں : پہ ھما گالانی سپت نام جوڑ کنگ ءَ کارمرد بیت کہ گڈی آب اِش ” الف ،وءُ ی “ نہ اَنت۔ چوش کہ : سیاھیں ، اسپیتیں‘ بزگیں ، بزیں ۔
٭نہ ۔ بہ ۔ مہ ۔ : اے ھر سئیں گال وتی جتائیں بزانت دار اَنت اے اگہ گوں گالے ءَھوار بنت آئی ءِ بندری بزانت ءَ ھچ نہ مٹین اَنت البت گپ ءِ بزانت ءَ بدل کن اَنت ۔ ایشانی تہ ءَ ” نہ ۔ مہ “مکن گال اَنت ءُ ” بہ “ پرمانگال ( حکمیہ )اِنت ۔ایشانی گوں دگہ گالاں ھوار نہ کنگ ءِ نیمو ن ھمیش اِنت کہ گالانی بندری دروشم مہ پرش اِیت ۔انچوش کہ ”مہ ور ۔ بہ ور ۔ نہ ور آں “رنگیں گال اگہ چوش نویسگ بہ بنت ” مور۔ بور ۔ نور آں “ ناواناک بنت ۔
٭گالبند(ترکیب ) :
ھما گال کہ گوں دو گالانی ھوار کنگ ءَ جوڑ بنت ءُ دگہ بزانتے درا کن اَنت گالبند یا ترکیب گوشگ بنت ۔ گالبندانی ھر دوگال اگاں ماں سیاھگ یاکہ نویسگ ( کمپوزنگ ) ءَ بے براہ نہ بنت ھوار نویسگ اِش جوانتر اِنت داں کہ زانگ بہ بیت کہ یکیں گال اَنت ۔ لھتیں گال کہ میان ءَ اِش انچیں ” آب “ اَنت گوں دگہ گالاں ھوار نہ بنت گستا نویسگ اِش شر تر اِنت ۔ چوش کہ ”پلہ مرزی ۔ کریچ اگریچ “۔ گیشتر یں گالبند ھوار نویسگ بنت ۔چوش کہ : آپبند ، راھبند ، سُرمگدان ، نترس ۔
٭دیم ۔ پشت : ما اے ھبر ءِ ھچ منوک نہ اِیں کہ”دیم ءُ پشت “ءِ گال ھردے پہ انسانی بالادے ءِ بھرے ءِ ھساب ءَ کارمرد بنت گوں ” ءَ “ ءَ گستا نویسگ بہ بنت ءُھردے پہ نیمگ (ڈائریکشن) ءَ کارمرد بہ بنت گڑا گوں ” الف “ ءَ ھوار کنگ ءُ ” دیما ءُ پشتا “نویسگ بہ بنت پرچا کہ ھردوگپانی بزانت یکین اِنت ۔اگاں کسے گوش اِیت کہ ”دیم ءَ برو“مراد ئِےھمیش اِنت کہ وتی دیم ءِ تچکی ءَ برو یا پشت ءِ نیمگ ءَ ۔
بدل زرتگیں گال :
ھما بدل زرتگیں گال کہ بلوچی ءَ آھانی بدل ھست اَنت بلے پد ءَ ھم لھتیں نوشتہ کار ”عربی “ گال کارمرد کنت کہ آھانی تہ ءَ لھتیں ”آب “ ماں بلوچی ءَ نیست اِنت ۔ باید عربی رنگ ءَ نویسگ بہ بنت ۔چوش کہ ” مصیبت ‘محبت “۔
٭خ ۔ ح ۔ ھ : ما اے ھبر ءِ سر ءَ ھم تپاک نہ کرتگ کہ ھما گال کہ ”ماں “ پارسی ءَ گوں ” خ “ ءَ نویسگ بنت ۔ بلوچی ءَ ”خ “ءِ بدل ءَ ”ح “ نویسگ بہ بیت ۔ مئے ھیال اِنت کہ اے رنگیں گال باید انچوش کہ ماں بلوچی سیاھگ ءَ رواج گیپتگ اِش گوں ”ھ “ ءَ نویسگ بہ بنت۔ چوش کہ : ھیال ۔ ھبر۔ھدا۔
٭ہ ۔ ھ : ” ھ “ ءُ ” ہ “ ءِ توار ءِ تہ ءَ یک تپاوتے ھست بلے ماں بلوچی ءَ ” ہہ “ ءِ توار کشگ نہ بیت بلکیں ھمے گمان اِنت کہ رند تر ءَ چہ پارسی گالوار ءَ اسر مند بوگ ءِ سبب ءَ اے گالوار جاگہ جاگھے بدل بوتگ چوش کہ : ”پھلوان ‘ ‘ مروچاں ”پہلوان “ ( پئے۔ھل ۔وان ) گوشگ بوگ ءَ اِنت۔ بلےبندری ء ُ تچکیں توار ئِے ” پاھلوان “ گونگ اِنت ۔ھمے پیم پارسی زبان ءِ تہ ءَ ” ہ “ گڈی آب ھم بہ بیت توارے ھمیش اِنت چوش کہ ” توجہ “ ءَ” توجے “ گونگ ءَ وان اَنت ۔ پمیشکا ما گو ں سید ءِ گپ ءَ تپاک کن کرتگ کہ باید ”ہ “اگاں بندات ءُ میان ءَ کارمرد بیت باید گوں ”ھ “ ءَ نویسگ بہ بیت کہ بلوچی سیاھگ ءِ یک جوانیں گوناپے ھم گیشین اِیت چوش کہ دگاں زبانانی ھست اَنت کہ بلوچی ءِ رنگ ءَ ماں ھمے عربی آبانی تہ ءَ نویسگ بوگ ءَاَنت بلےگوں وتی نویسگ ءِراھبند ءَچہ دگرا ں گستائی ھم کن اَنت ۔
واجہ سید ھاشمی ءَ گوشتگ :
” ھ : اگاں یک گالے ءِ بنگیج یا کہ میانجی ءَ ھرجاگھے کہ بئیت (گڈسر ءَ مہ بیت بس ) ما ایشی ءَ باید اِنت کہ ”ھ “ بہ نبیس اِیں کہ ھررنگ ءَ چَہ ”ہد “ ءَ براھدار تر ءُ واناک تر اِنت ۔ ماچوش نبیس اِیں :ھرکس ۔ ھمپان ۔ ھشت ۔ مھار ۔ شوھاز ۔ شیھک ۔ راھدار ۔ شھباز۔“
'' چَہ '' ءِ کار مرد :
'' چَہ '' یک '' جارگالے '' کہ اُردو ءِ '' سے '' پارسی ءِ '' از '' ءُ انگریزی ءِ '' ءِ بزانت ءَ دنت ۔اے چوش اُردو ءِ '' سے '' ءَ چَہ نامگال ، نامرنگ گال یا نامبدل گال ءَ پد کارمرد نہ بیت بلکیں پارسی ءِ '' از '' ءِ پیم ءَ چَہ نامگال ءَ پیش کیت ۔ رودرتکی بلوچستان ءَ اُردو ءِ سرکاری ءُ واکمندیں زبان بوگ ءِ سبب ءَ بازیں ھنداں بلوچانی زبان تر اِتگ ءُ '' چَہ '' ، '' چِے '' جوڑ بوتگ پمیشکا '' چَہ تو ءُ چَہ من '' رنگیں گالاں '' ترا چے ، من ءَ چے '' گوش اَنت ۔ بلوچی نوشتہ کار ءُ گیشتر لچہ کار اے گال ءَ جوانی ءَ سرپد نہ بوگ ءِ سبب ءَ رد کارمرد کنگ ءَ اَنت ۔
پہ درور :
یک بیتی (شئری) بندے '' بہ گند ئے ماہ ءَ چَہ آ دیم رُژناھی نیست '' ۔ اے رِد ءُ بند ءَ '' چَہ '' گوں ماہ ءَ ھمگرنچ بوگ ءِ بدل ءَ '' آدیم '' ءَ ھوار اِنت ءُ گوں ھمے گال ءَ وتی بزانت ءَ کشگ ءَ اِنت ۔
'' چَہ آ دیم '' ، اے گالرد چوش وانگ بیت : '' بہ گند ئے ماہ ءَ ، چَہ آ دیم رژناھی نیست ''
کہ یک پرشتگیں گپے بیت ۔اے گالرد باید '' چَہ ماہ ءَ آدیم رژناھی نیست '' اِنت بوت اِنت ۔ ( پہ شئر ءِ سنگ کنگ ءَ زبان ءِ پروشگ ءِ کس ءَ اجازت نیست البت پہ زبان ءِ راھبند ءِ تچک کنگ ءَ اگاں شئرے پرش اِیت مزنیں ھبرے نہ اِنت)
'' پہ '' ءِ کارمرد :
کارمرد ءِ ھساب ءَ '' چَہ '' ءُ '' پہ '' یک ڈول ءَ کارمرد بنت ۔ بزاں '' پہ '' ھم چَہ '' نامگال ، نامرنگ گال ، یا نامبدل گال '' ءَ پیش کارمرد بیت ۔ چوش کہ '' پہ تو ءُ پہ من '' ۔
زانگ بہ بیت '' پہ تو من '' ءِ بزانت دگر اِنت بزاں '' تئی ھاتر ءَ من '' ءُ '' تو پہ من '' ءِ '' تو منی ھاتر ءَ '' چوش زانگ بوت کہ '' پہ '' چَہ نامگالاں پیش کارمرد بیت نہ کہ رند ۔ ایشی ءَ ھم گیشتر لچہ کار رَد کارمرد کنگ ءَ اَنت ۔
گونڈ گال :
دگہ زبانانی پیم ءَ بلوچی ءِھم لھتیں گال ماں چندے گالواراں ” گونڈ “ گوشگ بنت ۔ نبشتانکانی تہ ءَ گالانی گونڈ نویسگ روانہ اِنت بلے شاعری ءُ آزمانک ءِ تہ ءَ ھما جاگہ ءَ کہ کارست گپ جن اَنت گالانی گونڈ نویسگ روااِنت ۔ من سما کرتگ کہ اے رنگیں گونڈ گال ھم گوں دگہ لھتیں گالاں یکچار گ بو گ ءِ سبب ءَ اڑوک اَنت ۔ چوش کہ ” اَنت “ءِ گونڈ گال ” آں “ زور گ بوگ ءَ اِنت کہ ”من “ ءِ تپو ر گال اِنت ۔ ھمے پیم پہ ” اِنت “ ءَ ” اِیں ۔ ئیں “ وت پہ دگہ بزانتاں کار مرد بوگ ءَ اَنت ۔ پہ ایشانی گیش ءُ گیوار ءَ مئے گور ءَ سئے راہ اِت اَنت کہ انچوش نویسگ بوگ ءَ اَنت ھمے پیم نویسگ بہ بنت بزاں ایشانی پجارگ وانوکانی جند ءِ سر ءَ بہ بیت ۔ دومی راہ اِیش اَت کہ اے سر جم ءَ بنرھبند ءِھساب ءَ نویسگ بہ بنت ءُایشانی سر ءَ انچیں نشون بہ بیت کہ گونڈگال وانگ بہ بنت۔ چوش کہ :”اَنت“ ۔”آں “وانگ بہ بیت ۔ دگہ راھے ایش اَت کہ پہ ایشاں نوکیں سیاھگی پجار جوڑ کنگ بہ بیت ۔ ا ے سوج پمیشکا جوانتراِنت کہ مارا چہ بنرھبند ی جیڑھاں ھم گشین اِیت ۔ اگہ کسے ”آں “ نبیس اِیت زانگ دنت کہ ”من “یک کارے کنگ ءَاِنت ءُ”اَں ۔اَنت “ءِ گونڈگال اِنت ۔( گونڈگالانی نوسیگ ءِ زانگ پہ لچہ کار ءُ آزمانک نویساں المی اِنت اے درگت ءَ تاکبند مروارد ءَ لھتیں شون چاپ بوتگ کہ وانگ لوٹ اَنت ۔)
واجہ منی سر باز جاھا پر نہ بیت بلے خیر : چماں و چم آں :
اشان ھر دوئیں باز چم انت.
او اگر آ تنھا فرق انت.
گڈا اے وڈا حرف ھور بہ بنت گہتر نہ ھنت.
چماں : چم آں.
چماں : چمآں.
دلگوش :
ھر یک بیپارے و شرکتے ھمے فکر کنت کہ آئ وقت کمتر بہ زوریت و کاری گشادتر بیت و ھرچی کمتر بہ بیت.
1. اگاں کسے یک (Application) یک درخواست : طلب : عرض یا ارزے پہ حکومتی دربارے نبشتہ بہ کنت گون انچوک حمزھا "ء" گڈا چینچوک کاغد خرچ یا ھرجے بیت.
شرط اشی انت کہ ھما طلبے مقصدے گپ پورا بہ بنت و ماں یک تاکے تہا بہ بنت.
کہ مڑنین مردم دفترے نہ وانیت بلکیں 10 و 15 سطرا چہ گیش مہ بنت گڈا وانیت اش.
2. خبر گوشوک یا مجلس خبر نگار خبرے کنت بلوچی نبیسوک دراھین گالان سرجما بنشت کنت ھنچو دگہ زبانانی ڈولا.
یا کہ خبر نگار صبرے کنت پہ بلوچ.
3. اے ڈولا کہ شمۓ رھبندان من گندان کاغدے کمپنی ھم کوٹیت و شمے طلب ھوں کامل نبیسگ نہ بیت و حاکم یا خبر نگارے روت.
ھر قومے خبر کنئگے طریقہ دگرے او نبشتانکے رھبند دگرے بلے بلوچ لوٹیت کہ خبر کنگے لہجہ و نبشتانکے رھبندی یکیں وڑا بہ بنت خیر مارا نقصان نہ ھنت بلے چو کہ ھنیگ انت باز مشکل انت.
آئ : آئیا : آوی :
من یک کتابے پہ آئیا دات.
من یک کتابے پہ آئ دات.
من یک کتابے پہ آوی دات.
خدا وت خیر بہ کنت پہ بلوچ راج.
ما راہ چاریں باریں.